امام جعفر صادق (ع)

به نام خدا

مقدمه:

در این زندگینامه سعی بر این شده است که بدون هیچ گونه نگاه متعصبانه، مروری مختصر بر زندگینامه امام جعفر صادق (ع)، امام طاهر داشته باشیم، امید است در این راه موفق بوده باشیم.

امام جعفر صادق (ع)

 امام جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب (ع) كه كنيه ايشان ابو عبداللّه است، امام ششم از ائمه اثنى عشر و معصوم هشتم در نظر شيعه اماميه است.

 درباره تاريخ ولادت و وفات و عمر حضرت صادق (ع) شايد اصح و اتقن روايات گفته شيخ مفيد در ارشاد باشد: تولد آن حضرت در مدينه در سال ۸۳ و وفات ايشان در شوال سال ۱۴۸ هجرى و مدفن ايشان در بقيع در كنار پدر و جد بزرگوار و عم بزرگش امام حسن (ع) مى‏باشد.مادر آن حضرت ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابى بكر بود. روايات و نصوصى كه دلالت بر امامت آن حضرت دارد بسيار است.

 لقب آن حضرت صادق بود زيرا هرگز جز سخن درست نفرمود. رسول الله (ص) درباره او خبر داد كه «كلمه حق و پيك صدق است». منصور عباسى هميشه او را با اين لقب مى‏ناميد. او را فاضل و طاهر و صابر نيز مى‏خواندند ولى اشهر القاب او كه تاريخ ثبت كرده است همان صادق است.

 امام صادق (ع) حدود ۱۲ سال در كنار جدش امام زين العابدين (ع) و ۱۹ سال بعد از رحلت آن حضرت با پدرش امام محمد باقر (ع) به سر برد و بعد از پدر بزرگوارش مدت ۳۴ سال امامت مسلمانان را عهده‏دار بود. آن حضرت ده فرزند داشت به ترتيب ذيل: ۱)اسماعيل، ۲)عبد الله، ۳)ام فروه كه مادر ايشان فاطمه دختر حسين بن على بن حسين عليهما السلام بود، ۴)امام موسى كاظم(ع)، ۵)اسحاق، ۶)محمد، ۷)عباس، ۸)على، ۹)اسماء، ۱۰)فاطمه،  كه از مادران مختلف بودند.

 اسماعيل بزرگترين اولاد حضرت صادق (ع)بود و حضرت او را بسيار دوست مى‏داشت تا آنجا كه بعضى گمان مى‏بردند او پس از پدرش امام شيعيان خواهد بود. اما اسماعيل در زمان حيات پدر از دنيا رفت و مردم جنازه او را از عريض (موضعى در مدينه) تا بقيع حمل كردند. پس از وفات حضرت صادق (ع) جمعى همچنان اسماعيل را امام دانستند و فرقه اسماعيليه از همين جا منشعب شد.

 فقه شيعه اماميه كه به فقه جعفرى مشهور است منسوب به حضرت صادق (ع) است زيرا قسمت عمده احكام فقه اسلامى بر طبق مذهب شيعه اماميه از آن حضرت است و آن اندازه كه از آن حضرت نقل شده است از هيچيك از اهل بيت عليهم‏ السلام نقل نگرديده است. اصحاب حديث اسامى راويان ثقه را كه از او روايت كرده‏اند به ۴۰۰۰ شخص بالغ دانسته‏اند.

 در نيمه اول قرن دوم هجرى فقهاى طراز اولى مانند ابو حنيفه و امام مالك بن انس و اوزاعى و محدثان بزرگى مانند سفيان ثورى و شعبة بن الحجاج و سليمان بن مهران اعمش ظهور كردند. در اين دوره است كه فقه اسلامى به معنى امروزى آن تولد يافته و رو به رشد نهاده است و نيز اين دوره عصر شكوفايى حديث و ظهور مسائل و مباحث كلامى مهم در بصره و كوفه بوده است.

 حضرت صادق (ع)در اين دوره در محيط مدينه كه محل ظهور تابعين و محدثان و راويان و فقهاى بزرگ بود رشد كرد اما منبع علم او در فقه نه «تابعان» و نه «محدثان» و نه «فقها» ى آن عصر بودند، بلكه او تنها از يك طريق كه اعلا و اوثق و اتقن طرق بود نقل مى‏كرد و آن همان از طريق پدرش امام محمد باقر (ع) و او از پدرش على بن الحسين (ع) و او از پدرش حسين بن على (ع) و او از پدرش على بن ابى طالب (ع) و او هم از حضرت رسول (ص) بود.

 اين طريق عالى در صورتى است كه ما با اهل سنت مماشات كنيم و به زبان و اصطلاح ايشان سخن بگوييم و گر نه بر طبق مبانى اعتقادى شيعه اماميه علوم ائمه اثنى عشر (ع) علم لدنى و از جانب خداست و اين ائمه بزرگوار در مواردى كه روايتى از آباء طاهرين خود نداشته باشند، خود منبع فياض مستقيم احكام الهى هستند و حاجتى به «حدثنا» و نظائر آن ندارند.

 همين نكته است كه اهل سنت از آن غفلت دارند و چون مى‏بينند بعضى از امامان معصوم احاديث را از طريقى كه معروف ايشان است روايت نكرده‏اند آنها را در عداد «علما» قرار نداده‏اند و ندانسته‏اند كه اين زحمات ايشان در راه نقد رجال حديث و تأليف كتبى درباره راويان حفاظ و ثقات و غيره كه سرانجام هم به نتايج چندان مثبتى نمى‏رسد براى بدست آوردن احاديثى است كه سلسله روات آن همه ثقه و عادل و حافظ باشند و اين حكم به تصديق همه بزرگان ايشان درباره ائمه شيعه (ع) صادق است و بنابر اين روايتى كه سند آن منحصرا اين امامان باشد اعلا و اوثق روايات است، تا چه رسد به اينكه خود ايشان به جاى «سند» مستند و اصل باشند.

 معهذا اهل سنت و جماعت در برترى علمى و روحانى حضرت صادق(ع) متفقند، چنانكه امام ابو حنيفه گفته است: «جعفر بن محمد افقه اهل زمان بود.» امام مالك گفته است: «هيچ چشمى نديده و هيچ گوشى نشنيده و در خاطر هيچكس خطور نكرده كه در فضل و علم و ورع و عبادت، كسى بر جعفر بن محمد مقدم باشد.» ابن خلكان در وفيات الاعيان آورده است: «مقام فضل جعفر بن محمد مشهورتر از آن است كه حاجت به شرح و بيان باشد.» ابن حجر هيتمى در الصواعق المحرقة نوشته است: «جعفر بن محمد در سراسر جهان اسلام به علم و حكمت مشهور بود و مسلمانان علم را از وى آموخته و نقل كرده‏اند.» و نيز گفته‏اند كه وى هنوز نوجوان بود كه علما و محدثين و مفسرين عصر از محضرش كسب فيض مى‏كردند.

 حضرت صادق (ع) كه در ميان ائمه (ع) از عمر نسبتا طولانى برخوردار بوده است در عصر خود مرجع دينى شيعيان و معتقدان به اهل البيت بوده است.خود آن حضرت در آشفته بازار حديث و مدعيان علم و دين و فقه، ابواب علم را بر روى دوستان و معتقدان خود گشود و فقه اهل بيت را به جهانيان شناساند. ذهبى در سير اعلام النبلاء (ج ۶/۲۵۷) مى‏گويد: از عمرو بن ابى المقدام روايت شده است كه (مى‏گويد) هر گاه به جعفر بن محمد (ع) نگاه مى‏كردى در مى‏يافتى كه او از نسل پيامبران است. او را ديدم كه در «جمره» ايستاده بود و مى‏گفت: «از من بپرسيد، از من بپرسيد» و نيز از صالح بن ابى الاسود روايت شده است كه گفت: شنيدم كه جعفر بن محمد مى‏گفت: پيش از آنكه مرا از دست بدهيد از من بپرسيد، زيرا كسى پس از من به مانند حديث من شما را حديث نخواهد كرد. اين فرمايش حضرت صادق (ع) مؤيد گفته ماست، زيرا حديث او از طريقى بود كه هيچيك از محدثان ديگر آن طريق را نداشتند.

 «فقه جعفرى» چون بر مبناى علم مستقيم و مستند به منبع وحى است مخالف قياس است. ولى ابو حنيفه كه معاصر آن حضرت بود چنانكه مشهور است بيشتر احاديث مشهور ميان معاصران خود را قبول نداشت و ناچار بود كه در بسيارى از موارد به جهت فقدان دليل نقلى دست به قياس بزند.

 رواياتى كه از حضرت صادق (ع) در مذمت قياس و نهى از به كار بردن آن در احكام شرعى در كتب شيعه آمده است معروف است، زيرا آن حضرت مى‏فرمودند كه با دسترسى به منبع علم ديگر حاجتى به قياس نيست و چه بسا كه قياس خطا كند و قياس كننده را در خطا و ضلالت افكند.

 امام مالك بن انس پيشواى مذهب فقهى مالكى چون اهل مدينه بود و در آن شهر بزرگ شده بود عمل اهل مدينه را منبع مهم و عمده فقه اسلامى مى‏شمرد زيرا به گفته او مردم اين شهر احكام فقهى را از پدران و اجداد خود كه افتخار هم عصرى با حضرت رسول (ص) و اصحاب را داشته‏اند فرا گرفته‏اند و بنابر اين عمل ايشان مى‏تواند معيار و مأخذ خوبى براى اطلاع از افعال و اقوال رسول الله (ص) و اصحاب او باشد. اين معيار بيشتر از همه در خاندان آن حضرت و اهل بيت (ع) موجود بود. امام على (ع) نزديكترين شخص به حضرت رسول (ص) بوده،  افعال و اقوال رسول الله (ص) بيش از همه در افعال و اقوال امام على (ع) منعكس بود. همينطور افعال و اقوال على (ع) در فرزندانش حسن و حسين و احفاد و اسباطش على بن الحسين و محمد بن على و جعفر بن محمد عليهم‏السلام بهتر و بيشتر از هر كس ديگر تجلى مى‏كرد. پس فقه جعفرى از اين جهت بر فقه مالكى ارجحيت آشكارى دارد.

 فقه شافعى كه دنباله فقه مالكى و صورت كاملتر و گسترده‏تر آن است نيز از جهت مبانى و موازين نمى‏تواند با فقه اهل البيت هم‏تراز باشد و فقه احمد بن حنبل هم كه تكيه عمده بر احاديث و روايات دارد به همين حال است.

 دوران امامت حضرت صادق (ع) يكى از ادوار پر آشوب تاريخ اسلام است. اين دوره كه از سال ۱۱۴ هجرى تا سال ۱۴۸ (سال وفات آن حضرت) طول كشيده است شاهد ظهور و قتل زيد بن على بن الحسين (۱۲۲ ه.ق.) انتقال خلافت از بنى اميه به بنى عباس (۱۳۲ ه.ق.) كشته شدن ابو مسلم خراسانى (۱۳۷ ه.ق.) كشته شدن عبد اللّه بن حسن بن حسن در زندان منصور و كشته شدن فرزندان او محمد بن عبد الله ملقب به نفس زكيه و ابراهيم بن عبد الله معروف به قتيل باخمرى (۱۴۵ ه.ق.) و بناى شهر بغداد (سال ۱۴۵ و ۱۴۶ ه.ق.) است.

 آن حضرت در اين حوادث مهم سياسى مورد توجه و نظر عده زيادى از مسلمانان بود و حتى بسيارى از مردم او را براى خلافت مناسبتر و شايسته‏تر از سفاح و منصور مى‏دانستند، اما او بينش سياسى و دورنگرى عميقى از خود نشان داد و چون مى‏دانست كه جريان حوادث در مسيرى ديگر و بر خلاف مقاصد واقعى اسلام و اهل سنت است خود را از فتنه‏ها و آشوبهاى زمانه دور نگاه داشت و با اين وسيله مشعل فروزان امامت و علم را كه بسيار مورد نياز اهل آن عصر بود از خاموشى در امان داشت.

 در اواخر خلافت بنى اميه، داعيان بنى عباس در خراسان به شدت بر ضد بنى اميه تبليغ مى‏كردند و سران سپاه را مخصوصا در خراسان به بيعت بنى عباس فرا مى‏خواندند و اين امر در زير پوشش دعوت به «رضى من آل محمد» صورت مى‏گرفت يعنى دعوت به كسى كه مورد رضايت مردم باشد و از «آل محمد» باشد. بعضى از علويان فريفته ظاهر «رضى من آل محمد» شده بودند و مى‏پنداشتند در صورت سقوط بنى اميه مردم به ايشان روى خواهند آورد. سر دسته اين علويان عبد الله بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب(ع) و دو پسرش محمد بن عبد الله و ابراهيم بن عبد الله بودند. چون اخبارى درباره ظهور «مهدى» از آل محمد شايع بود و همچنين شايع بود كه نام او و نام پدرش با نام حضرت رسول (ص) و پدر ايشان يكى است، آرزوى علويان حسنى در اينكه «محمد بن عبد الله» همان مهدى موعود باشد و خلافت را قبضه كند خيلى زياد بود.

اما جريان حوادث به نوعى ديگر بود و داعيان به سقوط خلافت بنى اميه مردم را در نهان به بنى عباس دعوت مى‏كردند و احفاد عبد الله بن عباس خود را براى تصدى مقام خلافت آماده مى‏كردند و بزرگان آنها در زمان حضرت صادق (ع) ابراهيم امام پسر محمد بن على بن عبد الله بن عباس و برادرانش ابو العباس سفاح و ابو جعفر منصور بودند.

 بنا به خبرى كه در مقاتل الطالبيين آمده است روزى در سالهاى آخر خلافت بنى اميه عده‏اى از بزرگان بنى هاشم از بنى عباس و علويان در «ابواء» (موضعى ميان مكه و مدينه) جمع شده بودند كه از آن جمله ابراهيم بن محمد بن على بن عبد الله بن عباس و برادرانش ابو جعفر منصور و ابو العباس سفاح از بنى عباس و  عبد الله بن حسن و پسرانش محمد بن عبد الله و ابراهيم بن عبد الله از علويان بودند. در آن مجلس يكى از افراد به نام صالح بن على پيشنهاد كرد كه همگى به يك تن بيعت كنند و او را خليفه آينده بدانند. عبد الله بن حسن فورا گفت كه مى‏دانيد كه اين پسر من همان «مهدى» است و بياييد تا با او بيعت كنيم. ابو جعفر منصور گفت چنين است و همه با محمد بن عبد اللّه بيعت كردند. پس از آن به دنبال امام صادق (ع) فرستادند و چون حضرت به آن مجلس آمد و از حقيقت امر آگاه شد فرمود چنين مكنيد كه زمان اين كار (يعنى ظهور مهدى) نرسيده است و روى به عبد الله بن حسن كرده فرمود: اگر مى‏پندارى كه اين پسر تو همان مهدى است چنين نيست و هنوز وقت آن فرا نرسيده است و اگر مى‏خواهيد در راه خدا قيام كنيد ما به جاى تو با پسر تو بيعت نمى‏كنيم و پس از مشاجره لفظى كوتاه با عبد الله بن حسن فرمود: اين خلافت از آن تو و فرزندان تو نخواهد بود بلكه از آن اينها خواهد بود و دست به پشت ابو العباس سفاح زد. پس از آن به راه افتاد و در حالى كه به دست عبد الله بن عبد العزيز زهرى تكيه داده بود خطاب به او فرمود: آيا صاحب «رداى زرد» را ديدى؟ گفت: آرى، فرمود خلافت از آن او خواهد بود (مقصود ابو جعفر منصور است).

 در اين مجلس كه در سالهاى آخر خلافت بنى اميه بوده است و سران بنى عباس در آن حضور داشته‏اند مطلب بر سران مذكور پوشيده نبوده است و ايشان كه در همان وقت داعيان و مبلغانشان همه جا پراكنده بودند از حقيقت قضايا آگاهى داشتند اما چون زير پوشش دعوت به «رضى من آل محمد» عمل مى‏كردند مى‏خواستند از مقاصد علويان حسنى كه مردم ساده انديشى بودند آگاه شوند و در وقت مناسب ضربه خود را فرود آورند و مخصوصا ابوجعفر منصور كه مردى بسيار سائس و حيله‏گر بود تظاهر به بيعت با محمد بن عبد الله بن حسن كرد تا كاملا به نيت او پى ببرد.

 اما حضرت صادق (ع) از پشت پرده خبر داشت و به همين جهت در دامى كه منصور براى او گسترده بود نيفتاد. بنا بر روايت مفصلى كه در كافى آمده است عبد الله بن حسن هنگام خلافت منصور از حضرت صادق (ع) دعوت كرد كه در قيام بر ضد منصور به او و پسرانش بپيوندد و آن حضرت به شدت از اين امر ابا كرد و او را نيز از اين كار نهى فرمود و فرمود كه اين پسر تو (يعنى محمد) بر جايى جز ديوارهاى مدينه مالك نخواهد بود و اگر بكوشد حكمش به طائف نخواهد رسيد.

 بنا به اين روايت محمد بن عبد الله پس از آنكه خروج كرد از حضرت صادق (ع) خواست تا با او بيعت كند و حضرت امتناع كرد و او دستور داد تا آن حضرت را به زندان انداختند. اما رواياتى ديگر هم هست كه حضرت از گرفتارى عبد الله بن حسن و احفاد امام حسن (ع) سخت ملول و دلتنگ بود و نامه‏اى از آن حضرت به عبد اللّه بن حسن نقل شده است كه آن حضرت در هنگام گرفتارى و بردن ايشان از مدينه به كوفه نوشته است و عنوان نامه «إلى الخلف الصالح و الذرية الطيبة من ولد أخيه و ابن عمه» است.در اين نامه آن حضرت عبد الله بن حسن و ديگر بنى اعمام خود را از گرفتاريها و مصائبى كه برايشان پيش آمده بود تسليت داده است و از لحاظ مضمون و محتوا بسيار عالى است. (بحار الانوار، ۴۷/۲۹۹ به بعد)

 روايات ديگرى هم هست كه به قول مجلسى دلالت دارد بر اينكه اولاد حسن در آن هنگام به حق امام صادق (ع) عارف بوده‏اند.

 در اينجا بايد گفت كه اگر چه آن حضرت از بيعت با محمد بن عبد الله ابا كرد اما از قتل اولاد امام حسن (ع)به دست منصور هم ابدا راضى نبود و بلكه ملول و محزون بود و اگر ايشان را از قيام بر ضد منصور نهى مى‏فرمود نه به جهت طرفدارى از منصور بود كه اين معنى به دلايل قاطع به هيچ وجه درست نيست بلكه به جهت آن بود كه مى‏دانست در اين مبارزه نابرابر اولاد امام حسن (ع)شكست خواهند خورد و كشته خواهند شد و هرگز نمى‏خواست كه چنين حوادثى اتفاق افتد و بر حسب وظيفه شرعى،  ايشان را از وقوع در مهلكه باز مى‏داشت، اما نفس قيام بر ضد منصور و خلفاى بنى عباس و عمال ايشان در نزد امام امرى درست بود زيرا قيام بر ضد ظلم و سياهكارى بود.

 منصور پس از غلبه بر محمد بن عبد الله و ابراهيم بن عبد الله، امام صادق (ع) را از مدينه به عراق فرا خواند. روايات متعددى در باب رفتن حضرت صادق به نزد منصور در دست است و مجلسى آنها را در بحار الانوار در شرح احوال امام صادق (ع) در باب «ما جرى بينه عليه‏السلام و بين المنصور و ولاته و سائر الخلفاء و الناصبين…» آورده است.

 از مجموع اين روايات چنين بر مى‏آيد كه ظاهرا منصور نخست قصد ايذا و اهانت و حتى قصد قتل آن حضرت را داشته است ولى پس از ديدن آن حضرت، در نتيجه ظهور كرامات و آيات الهى از قتل آن حضرت چشم پوشيده و او را با احترام برگردانده است.

 اگر ما بعضى از خوارق عاداتى را كه در اين ملاقات به آن حضرت نسبت داده شده است كنار بگذاريم و بخواهيم بر طبق موازين عام تاريخى نه دينى و مذهبى و اعتقادى اظهار نظر كنيم، بايد بگوييم كه منصور پس از آنكه خيالش از جانب اولاد امام حسن (ع) آسوده شد و براى او مخالفى نماند از نفوذ معنوى و روحانى حضرت صادق (ع) كه تنها فرد شاخص و مبرز علويان و مطمح نظر علما و بزرگان عصر بود در انديشه فرو رفت زيرا چه پيش از كشته شدن حسنيان و چه پس از قتل ايشان هيچ شخصيتى در جهان اسلام از لحاظ معنويت و شرافت حسب و نسب بالاتر از امام صادق (ع) نبود و چون امام نه خروج كرده بود و نه كسى را بر ضد عباسيان تحريك و اغوا كرده بود بهانه‏اى براى جلب و حبس و ايذاى او در دست نبود.

 به هر حال منصور كه از انديشه نفوذ شخصيت امام خواب راحت نداشت او را از مدينه فرا خواند و قصدش كشتن او بود.اما همينكه او را مى‏بيند و جمال و هيبت و وقار او را مشاهده مى‏كند و پاسخهاى متين و محكم او را به سؤالات خود مى‏شنود خود تحت تأثير شخصيت او قرار مى‏گيرد و نه تنها از قتل و آزار او صرف نظر مى‏كند، بلكه او را با احترام بى‏مانندى روانه منزل مى‏سازد.

 جلالت قدر و عظمت شأن حضرت صادق (ع) و پدر بزرگوارش امام باقر (ع) به اندازه‏اى بود كه جمعى از شيعيان و پيروان ناآگاه در حق ايشان غلو كردند و مقام ايشان را تا به مرتبه الوهيت بالا بردند. از جمله اين اشخاص ابو الخطاب محمد بن ابى زينب مقلاص بن الخطاب الاجدع اسدى است كه بارها به جهت عقايد افراطى و غلوآميز در حق آن حضرت، از سوى ايشان مورد لعن و نفرين قرار گرفته است و اخبار او در رجال كشى (۲۹۰-۳۰۸) آمده است.

 در يكى از اين روايات حضرت صادق (ع) به صراحت عقيده ابو الخطاب را درباره اينكه آن حضرت علم غيب دارد نفى فرموده است و فرموده است: «و اللّه الذي لا إله إلا هو ما أعلم الغيب و لا آجرني الله في أمواتي و لا بارك في أحيائي إن كنت قلت له…»يعنى: سوگند به خدايى كه آفريننده‏اى جز او نيست كه من غيب نمى‏دانم و خداوند از مردگان من پاداش نيك به من ندهاد و از خويشان من مرا خير و بركت نبخشاياد اگر من چنين چيزى به او گفته باشم…» آنگاه فرمود كه من با عبد الله بن حسن زمين محصورى را كه من و او در آن شريك بوديم قسمت كرديم و در اين قسمت زمينهاى هموار و آبگير به او رسيد و زمينهاى درشت و ناهموار به من رسيد و اگر من علم غيب مى‏دانستم چنان مى‏كردم كه كار بر عكس مى‏شد و زمينهاى هموار و آبگير به من مى‏رسيد.

 در روايت ديگر ابو بصير به حضرت صادق عرض مى‏كند كه آنها (يعنى خطابيه) مى‏گويند شما شمار قطره‏هاى باران و عدد ستارگان و برگهاى درختان و شمار خاكها و وزن درياها را مى‏دانيد، حضرت سر به سوى آسمان بلند كرد و فرمود: «سبحان الله، سبحان الله نه، به خدا كه اينهمه را جز خدا كسى نمى‏داند.»

 از اصحاب مشهور حضرت صادق (ع) مفضل بن عمر جعفى كوفى است كه از خواص آن حضرت بوده است و رواياتى در مدح او از حضرت صادق و حضرت كاظم (ع) روايت شده است. خبر مشهور به «توحيد مفضل بن عمر» كه مشتمل بر دلايل اثبات صانع و توحيد خداوند است از راه او از حضرت صادق (ع)روايت شده است و اين خبر به تمامى در كتاب التوحيد از بحار الانوار مجلسى (ج ۳) مندرج است و همينطور است خبر معروف به خبر «اهليلجه» كه مفضل از حضرت صادق (ع) نقل كرده است.

 معروف است كه ابو عبد الله جابر بن حيان صوفى كوفى كه در فن كيميا كتابهاى متعددى از او باقى مانده است از شاگردان امام صادق (ع) بوده است،  ولى در ميان اصحاب حضرت صادق (ع) در كتب شيعه نامى از جابر بن حيان نيست. ابن نديم در الفهرست (۳۵۴-۳۵۵) مى‏گويد شيعه او را از بزرگان خود و يكى از «ابواب» مى‏شمارند و مى‏پندارند كه او يار امام جعفر صادق (ع) بوده است. به هر حال به طور قطع نمى‏توان سخنى در اين باب گفت.

 در باره كمالات معنوى و سجاياى اخلاقى امام صادق (ع) در همه كتب رجال و سيره سخنها رفته است. حافظ ابو نعيم اصفهانى در حلية الاولياء (۳/۱۱۵) مى‏گويد: «امام ناطق و پيشتاز مراحل كمال ابو عبد الله جعفر بن محمد صادق روى به عبادت و خضوع آورده و عزلت و خشوع را بر رياست و اجتماعات ترجيح داده بود» و نيز گويد «بعد از نماز عشا و گذشتن پاسى از شب انبانى از نان و گوشت و مقدارى پول بر دوش مى‏گرفت و به طور ناشناس به در خانه فقراى مدينه مى‏رفت و آن نان و غذا را بين آنها قسمت مى‏كرد. آنها زمانى ولى نعمت خود را شناختند كه آن حضرت وفات يافت.»

 ابن شهر آشوب ساروى در مناقب از انس بن مالك روايت كرده است كه آن حضرت پيوسته در يكى از اين سه حال بود يا صائم بود يا نماز مى‏گزارد و يا ذكر خداى مى‏كرد. محضرش پربار، حديثش بسيار و معاشرتش شيرين و دلنشين بود.

 عبد الله بن جعفر پس از اسماعيل بزرگترين فرزند حضرت صادق (ع)بود، اما در او صفاتى كه او را شايسته امامت كند وجود نداشت اما باز كسانى پيدا شدند كه او را امام دانستند و اين عده به «فطحيه» معروف هستند. محمد بن جعفر فرزند ديگر امام در زمان مأمون قيام كرد و او را گرفتند و به خراسان بردند او در آنجا با حرمت و اعتبار مى‏زيست تا وفات يافت. پس از وفات حضرت صادق (ع) امامت به اجماع شيعه اماميه، به دلايل و نصوصى كه در كتب مفصل مذكور است به امام موسى الكاظم (ع) رسيد.

مكتب و راويان امام صادق (ع)

  عصر امام صادق (ع) از متحولترين اعصار در تاريخ فقه و حديث و كلام و تصوف اسلامى است. نهضت علمى جمع و تدوين حديث به تشويق عمر بن عبد العزيز از اوايل قرن دوم آغاز شده بود. ذهبى در حوادث سال ۱۴۳ ه.ق. مى‏گويد در اين سال بود كه در مكه و مدينه علما شروع به تدوين حديث كردند و ابن جريج (يا جريح) (م ح ۱۴۹ ه.ق.) و محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ ه.ق.) و مالك بن انس (م ۱۷۹ ه.ق.) و بسيارى ديگر از كبار محدثان اقدام به جمع و ثبت حديث مى‏كردند، و چنانكه خواهيم ديد بسيارى از بزرگان و محدثين اهل سنت يا مستقيما شاگرد حضرت صادق (ع) بوده‏اند، يا از آن حضرت روايت كرده‏اند. در عالم تشيع نيز به ارشاد امام باقر (ع) (۵۷-۱۰۴ ه.ق.) شاگردان ايشان كتابت حديث را آغاز كرده بودند. علم فقه نيز در كمال شكوفايى بود و در همان زمان كه امام صادق (ع) با پرداختن به بسيارى از ابواب فقه و بيان احاديث و احكام فقهى مذهب فقه جعفرى را كه به نام خود ايشان نامبردار است تحكيم مى‏كرد، مذاهب بزرگ فقهى ديگرى نيز در عالم تسنن در شرف شكل گيرى بود.

  ابو حنيفه نعمان بن ثابت (م ۱۵۰ ه.ق.) مؤسس مذهب فقهى حنفى از كبار شاگردان امام صادق (ع) بود و اين سخنان او مشهور است كه «عالمتر از جعفر بن محمد نديده‏ام» و «اگر دو سال در زندگى من نبود از دست رفته بودم» و منظورش از آن دو سال، ايامى است كه مجالستهاى مكررى در مدينه و كوفه با امام صادق(ع)داشته است.

 مالك بن انس (م ۱۷۹ ه.ق.) بنيانگذار مذهب فقهى مالكى و صاحب كتاب موطأ كه از قديمترين مجاميع حديث و منابع فقهى در عالم اسلام است، با امام (ع) پيوند نزديك و به ايشان ارادت بسيار داشت. اين گفته او در حق حضرت مشهور است: «ما رأت عين أفضل من جعفر بن محمد» (هيچكس انسانى فاضلتر از جعفر بن محمد نديده است) و گاه با اين عبارت احترام آميز: «حدثني الثقة بعينه جعفر بن محمد»از ايشان حديث روايت مى‏كند. دو تن ديگر از مؤسسان مذاهب بزرگ فقه اسلامى، يعنى محمد بن ادريس شافعى و احمد بن حنبل، با آنكه صحبت و محضر امام صادق (ع) را درك نكرده بودند، براى ايشان احترام شايان قائل بوده و از ايشان نقل روايت كرده‏اند.

 از نظر علم كلام نيز اين عصر، دوره تكوين بسيارى مكاتب و مذاهب كلامى است. از جمله تكوين مكتب معتزله با الهام از انديشه‏هاى حسن بصرى (۲۱-۱۱۰ ه.ق.) و كوشش واصل بن عطا (۸۰-۱۸۰ ه.ق.) و ابو هذيل علاف (متوفى در اوايل قرن سوم) كه با بعضى از اصحاب امام صادق (ع) مباحثه داشته است و فرقه جهميه جبرگرا به كوشش جهم بن صفوان (م ۱۲۸ ه.ق.) در همين عصر است.

  مانويت كه در اين عصر غالبا «زندقه» ناميده مى‏شود رواج بسيار داشت. امام صادق (ع) مناظره‏هاى سنجيده و مستدلى با ارباب ملل و نحل و فرق و مذاهب مخصوصا با دهريان و زنديقان و آزاد انديشان زمانه داشتند. مباحثه‏ها و مناظره‏هاى حضرت با عبد الكريم بن ابى العوجاء معروف و متن كامل يا ملخص بعضى از آنها در اصول كافى نقل شده است.

 هشام بن حكم كه اهل كلام و فلسفه بود و به انواع مكاتب كلامى عصر گرايش يافته و از آنها سرخورده بود، با راه يافتن به حضور امام (ع) و طرح چندين سؤال، شيفته مشرب عقلى و استدلالى ايشان شد.

 از بزرگان صوفيه قرن دوم ابراهيم بن ادهم، مالك بن دينار، سفيان ثورى و فضيل عياض به حضرت صادق (ع) و آرا و انديشه‏هاى ايشان گرايش داشته‏اند.

 شيخ مفيد در ارشاد، طبرسى در اعلام الورى و ابن شهر آشوب در مناقب تصريح كرده‏اند كه شاگردان و روايت كنندگان از امام صادق (ع) چهار هزار نفر بوده‏اند. مى‏گويند فقط در كوفه نهصد شيخ بوده‏اند كه همه مى‏گفتند: «حدثنى جعفر بن محمد» (الامام الصادق، اسد حيدر، ۲/۳۹۸). اشهر اصحاب و شاگردان خاص امام صادق (ع) عبارتند از:

 1) ابان بن تغلب (ابو عبد اللّه عثمان بن احمد بجلى كوفى) كه از راويان و ياران امام محمد باقر و امام جعفر صادق و امام موسى كاظم عليهم‏السلام است و ابن نديم آثار او را نام برده است.

 2) مؤمن الطاق كه متكلم برجسته‏اى بوده است، صاحب كتاب الامامة، كتاب المعرفة، الرد على المعتزلة، كتاب فى امر طلحة و الزبير.

 3) مفضل بن عمر جعفى كوفى كه عمده شهرت و اعتبارش به خاطر كتاب توحيد اوست.

 4) هشام بن حكم (ابو محمد شيبانى كوفى، م ۱۸۵ ه.ق.) كه از اصحاب امام موسى كاظم (ع) نيز بوده است، صاحب كتاب الامام، كتاب حدوث الاشياء، كتاب الرد على الزنادقة، و چندين اثر ديگر. ابن نديم بيست و پنج اثر از آثار او بر شمرده است.

 5) جابر بن حيان كه محققان تاريخ علوم اسلامى و مستشرقان درباره شخصيت او و ارزيابى و نقادى رسائل منسوب به او مخصوصا رسائلى كه در زمينه شيمى است تحقيقات بسيار كرده‏اند. پاول كراوس مجموعه رسائل باقى مانده از او را به طبع رسانده است. بعضى اشارات و عبارات در بعضى رسالات او هست كه پيوند او را با امام صادق (ع) نشان مى‏دهد. اقوال متعارض و افراطى درباره جابر بسيار است. بعضى او را شخصيتى موهوم و غير تاريخى مى‏دانند، و بعضى او را دانشمندى مسلمان و شيعه، يا متمايل به تشيع، و از شاگردان برجسته امام صادق (ع) مى‏شمارند.

 شش تن از ياران امام صادق (ع) هستند كه به اصحاب سته معروفند و همه حديث شناسان و رجال شناسان شيعه آنها را توثيق كرده و به جلالت قدرشان اذعان دارند كه عبارتند از: ۱)جميل بن دراج، ۲)عبد اللّه بن مسكان، ۳)عبد اللّه بن بكير، ۴)حماد بن عيسى، ۵)حماد بن عثمان، ۶)ابان بن عثمان بجلى.

 اين نيز گفتنى است كه در منابع حديث و متون روايى شيعه از امام صادق (ع) غالبا فقط به كنيه «ابو عبد اللّه» ياد مى‏كنند.

آثار امام صادق (ع)

  غالب آثار امام (ع) به عادت معهود عصر، كتاب مستقيم خود ايشان نيست و غالبا املاى امام (ع) يا باز نوشت بعدى مجالس ايشان است. بعضى از آثار نيز منسوب است و قطعى الصدور نيست.

 1) از آثار مكتوب امام صادق (ع) رساله به عبد اللّه نجاشى (غير از نجاشى رجالى) است. نجاشى صاحب رجال بر آن است كه تنها تصنيفى كه امام به دست خود نوشته‏اند همين اثر است.

 2) رساله‏اى كه شيخ صدوق در خصال و به واسطه اعمش از حضرت روايت كرده است و شامل مباحثى در فقه و كلام است.

 3) كتاب معروف به توحيد مفضل، در مباحث خداشناسى و رد دهريه كه املاى امام (ع) و كتابت مفضل بن عمر جعفى است و پيشتر به آن اشاره كرديم.

 4) كتاب الاهليلجة به روايت مفضل بن عمر كه همانند توحيد مفضل در خداشناسى و اثبات صانع است و تماما در بحار الانوار مندرج است.

 5) مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة كه منسوب به امام صادق (ع) است و بعضى از محققان شيعه از جمله مجلسى، و صاحب وسائل و صاحب رياض العلماء صدور آن را از ناحيه حضرت رد كرده‏اند.

 6) رساله‏اى از امام (ع)خطاب به اصحاب كه كلينى در اول روضه كافى به سندش از اسماعيل بن جابر از امام صادق (ع) نقل كرده است.

 7) رساله‏اى در باب غنايم و وجوب خمس كه در تحف العقول مندرج است.

 8) بعضى رسائل كه جابر بن حيان كوفى از امام (ع) نقل كرده است.

 9) كلمات قصار كه بعدها به آن نثر الدرر نام داده‏اند و كلا در تحف العقول مندرج است.

 10) چندين فقره از وصاياى حضرت خطاب به فرزندش امام موسى كاظم (ع)، سفيان ثورى، عبد اللّه بن جندب،  ابى جعفر نعمان احول و عنوان بصرى، كه در حلية الاولياء و تحف العقول ثبت گرديده است.

مجله تاریخ

منابع:

 اعيان الشيعة، سيد محسن امين، ج ۱

 قاموس الرجال فى تحقيق رواة الشيعة، محمد تقى تسترى، قم، ۱۳۹۱ ه.ق.

 تاريخ طبرى، ۳/۲۵۰۹

 وفيات الاعيان، ۱/۲۹۱

 حلية الاولياء، ۳/۱۹۲

 الامام الصادق و المذاهب الاربعة، اسد حيدر، نجف، ۱۳۸۳ ه.ق.

 عمدة الطالب، ابن عنبه، ۱۹۵