منابع تاریخ

به نام خدا

اسنادى كه تاريخ را بر آن مبتنى ميدارند از چهار قسم خارج نيست: ۱- نوشته‏ هاى اشخاص معاصر، كتيبه ‏ها، مسكوكات، سالنامه ‏ها و خاطره ‏ها. ۲- آثار عتيقه چه از روى زمين بدست آيد و چه از زيرزمين. ۳- نوشته‏ هاى اشخاص غير معاصر كه واقعه ‏اى را شرح داده ‏اند. ۴- نتيجه تحقيقات علماء در نژاد، مذهب، زبان، صنايع، حرف و آنچه درجه تمدّن قومى را نشان ميدهد. از تمامى اين قسمتها نوشته‏ هاى اشخاص معاصر بيشتر اهميت دارد، زيرا شهادت آنها بر واقعه‏اى بيش از سائر اسناد مورد اعتماد است. آثار عتيقه، چون سند گويا نيست و دلالت بر وضعى ميكند كه قابل تفسير و تعبير است، نتايجى كه از آن حاصل ميشود گاهى ترديدآميز ميباشد. نوشته‏ هاى اشخاص غير معاصر هميشه مورد اعتماد نيست و بايد ديد نويسنده از چه منابعى استفاده كرده، بعبارت ديگر اين نوشته‏ ها بايد بدوا مورد مطالعه و تحقيقات گردد. عقائد علماء در صورتى مفيد است كه براى توضيح و تفسير منابعى كه ذكر شد بكار برده شود، راجع بكتيبه‏ها بايد گفت كه‏ اگرچه غالبا از اشخاص معاصر رسمى است، باوجوداين منبع مذكور را هم بمعرض تحقيق و تدقيق در مى‏آورند، زيرا بعض پادشاهان (مثلا پادشاهان آسور) گاهى نتيجه كارهاى خودشانرا اغراق ‏آميز نويسانده ‏اند. بنابراين اگر راجع بهمان واقعه اسناد خارجى بدست آمده كتيبه ‏ها را با اين اسناد مقايسه ميكنند، مثلا اسناد آسورى را با اسناد مصرى و اسناد بابلى را با اسناد آسورى وقس عليهذا، ولى متأسفانه نادر است كه راجع بواقعه ‏اى فاتح و مغلوب هردو چيزى نوشته باشند، زيرا عادت بر اين جارى بود كه غالب فتوحات خود را اغراق‏آميز مينوشت و مغلوب همان واقعه را بسكوت ميگذرانيد. عيب ديگرى نيز در كار بوده كه از آن جهت آثار زياد از بين رفته، توضيح آنكه مصريها، بابليها و آسوريها، وقتى كه شهرى را از دشمن ميگرفتند، در موقع غارت از فرط تعصب آثار آنرا هم برميانداختند، تا از اشخاص نامى دشمن اثرى باقى نماند. عيلامى‏ها كمتر توحش نشان داده آثار قوم مغلوب را بمملكت خود برده‏ اند و بهمين جهت در حفريّات شوش اطلاعات زياد راجع بكلده و بابل بدست آمده. در مصر، بابل، آسور، ايران و غيره آثار زياد كشف شده. در مصر نوشتنى‏ها را بر كاغذ حصيرى يا پوست آهو نوشته‏ اند و اين اسناد روى خاك يا زير آن بواسطه هواى خشك مصر محفوظ مانده. در بابل و آسور بر لوحه‏هائى از خاك رس نوشته‏اند و در مدت قرونى زياد اين لوحه ‏ها در زير خاك بود تا اينكه از قرن نوزدهم ميلادى ببعد متدرجا بيرون آمده و ميآيد. در ايران كتيبه‏ ها را غالبا در جاهائى نويسانده‏اند كه پاى انسان بدان جا نميرسيده يا اگر ميرسيده صعوبت داشته.

باوجوداين در جاهائى گلوله تفنك جهال كتيبه‏ ها را سالم نگذارده. شرح هريك از آثار نامى ايران در جاى خود بيايد.

مجله تاریخ