به نام خدا
تقسيم زمانی تاريخ ايران
مستندات تاريخ قديم
تاريخ آريانهاى ايرانى بچهار قسمت تقسيم ميشود:
اوّل- عهد قديم، كه از آخر قرن هشتم ق. م شروع شده در نيمه قرن هفتم ميلادى خاتمه می يابد.
دوّم- عهد متوسط، كه از نيمه قرن اوّل هجرى تا بدو سلطنت صفويّه امتداد يافته.
اين عهد را ميتوان بدو قسمت بزرگ تقسيم كرد: قسمت اولى تا ظهور فتنه مغول و قسمت دوّم از آمدن مغولها بايران تا تأسيس دولت صفويّه.
عهد سوّم، كه ميتوان تا اندازهاى جديدش ناميد، از دوره صفوّيه تا آغاز مشروطيّت ايران امتداد مى يابد.
عهد چهارم، يا معاصر از ابتداى مشروطيّت تاكنون.
تاريخ قديم ايران نيز بدوره هائى تقسيم شده:
۱- دوره مادى، يا اعتلاى آريانهاى ايرانى در مشرق قديم.
۲- دوره هخامنشى يا استيلاى آريانهاى ايرانى بر مشرق مزبور، اين دو دوره متمم يكديگرند.
۳- دوره مقدونى و سلوكى، يعنى دوره برترى عنصر يونانى و مقدونى در ايران و مشرق قديم.
۴- دولت يارت يا عكس العمل سياسى، يعنى تلافى عدم بهره منديهاى ايرانىها در سالامين، ايسّوس و گوگامل.
۵- دولت ساسانى يا عكس العمل سياسى و تمدّنى، دوره مبارزه عالم ايرانى زرتشتى با عالم مسيحى روم و بيزانس. تاريخ اين عهد طويل را، كه تقريبا شامل چهارده قرن است به دو طرز ميتوان بيان كرد:
الف: موافق كتيبه هائى، كه از شاهان ايران قديم باقى مانده، نتيجه حفرّياتى، كه در جاهاى تاريخى ايران، ساير امكنه قارّه هاى قديم بعمل آمده و مستقيما يا بطور غير مستقيم مسائلى را از تاريخ ايران قديم روشن كرده، كتب مذهبى آريانهاى ايرانى، مسكوكات، ابنيه و آثار قديمه، نوشته هاى مورّخين خارجه، كه ذكرشان گذشت و كتب بعض نويسندگان قرون اسلامى.
ب: موافق داستانهائى كه از عهد قديم از نسل به نسل رسيده تا در زمان ساسانيان جمع آورى شده و در قرون اوّليه اسلامى موضوع مصنفاتى گرديده، كه معروفترين آنها شاهكار حكيم ابو القاسم فردوسى طوسى است. معلوم است، كه مدارك نوع اوّل از حيث صحت و تحقق بمراتب برترى دارد و، حال آنكه داستانهاى مذكور، چون در مدت قرنها شفاها از نسل بنسل گذشته، بتدريج تحريف و تصحيف شده، شاخ و برگ هائى بر آن افزودهاند و فاقد صحت و تحقق گشته: زيرا بسا وقايع زمانى را بزمان ديگر نسبت داده، اسامى اشخاصى را از يكدوره بدوره ديگر برده اند و، از همه اينها گذشته، بسيارى از وقايع مهم و شاهان بزرگ چنان نسيا منسيا شده اند، كه اثرى از آنها در داستانها باقى نمانده. بنابراين روشن است، كه بايد اساس تاريخ عهد قديم ايران را، براى رعايت صحت، بر مدارك نوع اوّل قرار داد و پس از آن داستانها را هم بخاطر آورد تا شايد بتوان از مقايسه آنها با تاريخ يك نوع كلياتى استنباط كرد. راجع بمدارك نوع اوّل بايد گفت، كه، تا زمانيكه خاورشناسان بخواندن كتيبه هاى ايرانى، آسورى و بابلى، مصرى و غيره موفّق نشده بودند و حفرياتى در جاهاى تاريخى بعمل نيامده بود، يگانه منابع اطلاعات ما راجع بعهد قديم نوشته هاى مورّخين يونانى، رومى، مصرى، يهودى، ارمنى و بعض نويسندگان قرون اسلامى و غيره بود، ولى از وقتيكه پيشرفت هاى مذكور حاصل شده، مطالبى روشنتر گرديده يا تصحيح شده و از جمله اسامى شاهان و رجال ايران را، كه يونانی هاى قديم براى مجانست با زبان خود تصحيف كردهاند، حالا بطور صحيح ميدانيم. بهمين جهت است، كه راجع به اسامى شاهان و رجال ايران قديم، مؤلف اين ترتيب را اتخاذ كرده: اگر در كتيبه ها و الواحى، كه بدست آمده، اسامى شاهان و مردمان و محلها ذكر شده، عين آنرا نوشته و الا چنانكه مورّخين عهد قديم نوشته اند. بايد اذعان كرد، كه ما تاريخ ايران قديم را كاملا نميدانيم، زيرا يونانيها، روميها و غيره غالبا وقايعى را ضبط كرده اند، كه به ممالك آنها مربوط بوده، يا در حدود غربى ايران روى داده، و حال آنكه چه بسيار بوده حوادث و وقايعى، كه در داخله ايران يا در حدود شمالى يا شرقى آن اتفاق افتاده و از خاطرها زدوده. باوجوداين چون كاوشها و تحقيقات تاريخى دنبال ميشود، ميتوان اميد داشت، كه بعدها تاريخ ايران از اينكه هست روشنتر گردد، بخصوص اگر حفريات علمى در جاهاى تاريخى ايران بعمل آيد. از شرحى كه در مدخل راجع بمشرق قديم گفته شد، معلوم است، كه بيشتر اكتشافاتى كه باعث انقلاب علمى گشته، در مصر و محلهاى آسور و بابل حاصل شده، بنابراين انقلاب مزبور شامل تاريخ ايران قديم نيست يا، اگر هم باشد، فقط ميتوان گفت، قسمتى را از آن شامل است، زيرا در ايران كاوشها و تحقيقات در امكنه تاريخى، باستثناى يكى دو محل، هنوز صورت وقوع نيافته و در اين محلها هم بيشتر اسناد راجع به تاريخ عيلام يا بابل و آسور است. بنابراين نوشته هاى مورّخين قديم را امروز هم بايد منابع مهمّ اطلاعات ما راجع به ايران قديم دانست. اخيرا به اجازه دولت مأمورينى از طرف مؤسسات خارجه (امريكائى و فرانسوى) در جاهاى تاريخى ايران از قبيل تخت جمشيد، نهاوند، حوالى دامغان، نزديكى استراباد، مشغول تحقيقات و حفرّيات شده اند. بايد اميدوار بود، كه آثار مهمى در اينجاها كشف و بروشن كردن تاريخ قديم ايران كمك هاى معنوى خواهد شد.
بعض مقادير عهد قديم
چون در نوشته هاى مورخين يونانى و غيره غالبا مقاديرى ذكر شده، كه اكنون فهميده نمى شود، مقادير مزبوره در اينجا با مقادير جديد ايران و سلسله مطرى مقايسه شده. علاوه براين، در هر جاى اين تأليف، كه مقتضى بوده، مقادير عهد قديم را با مقادير سابق ايران، كه هنوز معمول است، سنجيدهايم، ولى تنزل اخير قران را، كه از تنزل نقره حاصل شده، بواسطه عدم ثبات اين فلز درنظر نگرفته، تومان را معادل پنج فرنگ طلا حساب كرده ايم. راجع بمقادير ايران قديم اختلافاتى بين محققين موجود است، كه در جاى خود گفته خواهد شد.
______________________________
(۱)-Schoene .
(۲)-Plethre .
(۳)-Artaba .
(۴)-Medimne .
(۵)-Chenice .
(۶)-Cotyle .
(۷)-Talent euboique
(۸)-Talent attique .
(۹)-Statere .
مجله تاریخ
پیچ اینستاگرام مجله تاریخ
منبع: تاریخ ایران (حسن پیرنیا)
